Kanada

Kanada
Canada
Fáni	Skjaldarmerki
Kjörorð: A Mari Usque Ad Mare (latína) Frá hafi til hafs
Þjóðsöngur: O Canada
Höfuðborg	Ottawa
Opinbert tungumál	enska og franska
Stjórnarfar	Þingbundin konungsstjórn
Drottning	Elísabet 2.
Forsætisráðherra	Justin Trudeau
Landstjóri	Julie Payette
Stofnun
- Bresku Norður-Ameríkulögin	1. júlí 1867
- Westminstersamþykktin	11. desember 1931
- Kanadalögin	17. apríl 1982
Flatarmál  - Samtals  - Vatn (%)	2. sæti 9.984.670 km² 8,92
Mannfjöldi  - Samtals (2016)  - Þéttleiki byggðar	37. sæti 35.151.728 3,5/km²
VLF (KMJ)	áætl. 2013
- Samtals	1.825 millj. dala (10. sæti)
- Á mann	51.871 dalir (10. sæti)
VÞL (2013)	0.902 (8. sæti)
Gjaldmiðill	dalur
Tímabelti	UTC−3,5 til −8
Þjóðarlén	.ca
Landsnúmer	+1

Kanada er annað stærsta land í heimi að flatarmáli, aðeins Rússland er stærra, og nær yfir nyrðri hluta Norður-Ameríku. Kanada er ríkjasamband, sem tíu fylki og þrjú sjálfstjórnarsvæði mynda. Kanada er þingbundið konungsríki og í konungssambandi við Bretland. Ríkið var stofnað með Bresku Norður-Ameríku lögunum frá 1867 og kallað „sjálfstjórnarsvæðið Kanada“. Opinber tungumál eru enska og franska.

Í Kanada er þingræði og þingbundin konungsstjórn. Elísabet 2. Bretadrottning er núverandi þjóðhöfðingi landsins. Tvö ríkistungumál: enska og franska, eru í landinu. Það er fjölmenningarsamfélag sem varð til við aðflutning fólks frá mörgum löndum. Í Kanada búa rúmlega 35 milljón manns (2016). Hagkerfi landsins er meðal þeirra stærstu í heiminum og byggir mikið á nýtingu náttúruauðlinda og verslunarsamningum. Samband Kanada við Bandaríkin hefur haft mikil áhrif á efnahag þess og menningu.

Yfirlit

Höfuðborg Kanada er Ottawa, þar situr löggjafarþing landsins og þar búa líka yfirlandstjóri Kanada, sem er fulltrúi Elísabetar Bretadrottningar, formlegs þjóðhöfðingja Kanada, og forsætisráðherrann.

Kanadíska ríkið varð til við sameiningu breskra og franskra nýlendna og því er Kanada meðlimur bæði í Breska samveldinu og „La Francophonie“. Kanada er formlega tvítyngt ríki: Í austurfylkjunum Quebec og Nýju Brúnsvík, austurhluta Ontario og í ákveðnum samfélögum Atlantshafsmegin og í vestri er mestmegnis töluð franska. Enska er töluð alls staðar annars staðar nema í ýmsum smærri samfélögum og meðal innfæddra.

Fjórir stærstu stjórnmálaflokkarnir hafa flest, ef ekki öll, sæti á þinginu.

Kanada er tæknilega þróað og iðnvætt ríki, sem er sjálfbjarga í orkumálum, vegna síns mikla náttúrulega forða af jarðefnaeldsneyti, ásamt kjarnorku- og vatnsorkuframleiðslu. Nýting náttúruauðlinda og viðskipti, þá sérstaklega við Bandaríkin, hafa lengi skipt höfuðmáli fyrir efnahag landsins. Þrátt fyrir að fjölbreytni hafi almennt séð aukist í kanadísku efnahagslífi, eru enn mörg héruð, sem reiða sig á vinnslu og sölu afurða úr náttúruauðlindum.

Nafn

Nafnið Kanada er talið eiga uppruna sinn í Húrón-Írókes orðinu kanata, sem þýðir „þorp“, „byggð“ eða „kofaþyrping“. Það er talið eiga við þorpið Stadacona, sem var þar sem nú stendur borgin Quebec. Kort, sem evrópskir landnámsmenn gerðu, sýna að ánni sem rennur í gegnum Ottawa, í Saint Lawrence fljót sunnan við Montréal, var gefið nafnið Kanadaá. Líkleg tilgáta bendir til þess, að áin hafi verið nefnd eftir litlu þorpi sem stóð á bakka hennar og aðliggjandi landi.

Söguágrip

Vinland

Söguleg þróun fylkja Kanada

Frumbyggjar Kanada (þekktir í Kanada sem Fyrstu Þjóðirnar) hafa búið þar í að minnsta kosti 10.000 ár. Fyrstir Evrópubúa til að heimsækja landið voru norrænir menn, sem námu þar land í kringum árið 1000 eftir Krist, kölluðu Vínland og settu á fót byggð í stuttan tíma. Frakkar námu svo land við Saint Lawrence-fljót og á Atlantshafsströnd Kanada á 16. og 17. öld.

Frakkland afsalaði því nær öllu Nýja Frakklandi, eins og þeir nefndu það, til Bretlands, ásamt Akadíu og svæðinu þar sem nú eru fylkin Quebec og Ontario, með Parísarsáttmálanum 1763. Bretland kom á fót nýlendunum Nýja-Skotlandi, Neðra Kanada og Efra-Kanada. Nýlendur, sem nú svara til fylkjanna Nýja-Skotlands, Nýju-Brúnsvíkur og Eyju Játvarðar prins voru settar á laggirnar fljótlega eftir það. Efra- og Neðra-Kanada voru síðan sameinuð þannig að til varð fylkið Kanada. Bretonhöfði var sérstakt svæði sem var seinna sameina Nýja-Skotlandi.

Fyrir og eftir Bandaríska frelsisstríðið yfirgáfu margir þeir sem hliðhollir voru Bretum Nýlendurnar Þrettán til að setjast að í Kanada. Aðrir landnemar á þessum uppvaxtartíma komu frá Evrópu, sérstaklega frá Bretlandseyjum.

Þann 1. júlí 1867 fengu þrjár nýlendur, Kanada, Nýja-Skotland og Nýja-Brúnsvík, eigin stjórnarskrá frá Bretum („Bresku Norður-Ameríku“ lögin) og með því varð til „sjálfstjórnarsvæðið Kanada“. Það var myndað úr fylkjunum Nýja-Skotlandi, Nýju-Brúnsvík, Quebec (fyrrum Austur-Kanada) og Ontario (fyrrum Vestur-Kanada). Heitið Ríkjabandalagið á við um afurð þessara sameiningarlaga frá 1867.

Eftir þetta gengu aðrar breskar nýlendur og sjálfstjórnarsvæði fljótlega í bandalag við Kanada og frá og með 1880 náði Kanada yfir það svæði, sem að það nær yfir í dag, fyrir utan Nýfundnaland og Labrador, sem sameinuðust Kanada árið 1949. Með Westminister-lögin frá 1931 fékk Kanada opinberlega fulla sjálfstjórn. Ný stjórnarskrá Kanada var svo formlega tekin í gagnið árið 1982.

Á seinni helmingi 20. aldar var tvisvar sinnum, árin 1980 og 1995, þjóðaratkvæðagreiðsla í frönskumælandi Quebec um hvort lýsa ætti yfir sjálfstæði („sjálfstjórn“) frá Kanada,. Í fyrri atkvæðagreiðslunni kusu 60% á móti sjálfstæði, en í þeirri seinni voru aðeins 50.6% á móti.

Landafræði

Kanadísk fylki og sjálfstjórnarsvæði.

Hin mikilfenglegu kanadísku Klettafjöll

Kanada nær yfir norðurhluta Norður-Ameríku. Það á landamæri að Bandaríkjunum í suðri og í norðvestri (Alaska). Landið nær úthafa á milli, frá Atlantshafi og Davissundi í austri til Kyrrahafs í vestri og af því er kjörorð landsins dregið. Í norðri eru svo Beauforthaf og Norður-Íshaf. Síðan 1925 hefur Kanada átt tilkall til hluta norðurheimskautssvæðisins á milli 60. og 141. lengdargráðu vestur ([1]), það er að segja tilkall Kanada til þess landsvæðis nær alveg upp að Norðurpól. Nyrðsta byggð Kanada (og heimsins) er kanadíska herstöðin Alert á norðurenda Ellesmereeyjar — breiddargráða 82,5°N — aðeins 834 kílómetra frá Norðurpólnum.

Kanada er næststærsta land í heiminum að flatarmáli, á eftir Rússlandi, og nær yfir um 41% heimsálfunnar Norður-Ameríku. Hins vegar er stór hluti Kanada á norðurheimskautssvæðinu og það er því aðeins fjórða stærsta land heimsins, á eftir Rússlandi, Kína og Bandaríkjum Norður-Ameríku, ef horft er til byggilegs lands. Þéttleiki byggðar er aðeins um 3,2 manns á ferkílómetra, sem er mjög lítið samanborið við önnur lönd. Til samanburðar má þó geta að þéttleiki byggðar á Íslandi er mjög svipaður. Áttatíu prósent íbúa Kanada búa innan við 200 kílómetra frá landamærum Bandaríkjanna, þar sem loftslag er temprað og land vel fallið til ræktunar.

Þéttbýlasta svæði landsins er lægðin sem afmarkast af Vötnunum miklu og Saint Lawrence fljóti að austan. Fyrir norðan þetta svæði er hinn víðfeðmi kanadíski skjöldur, en hann er lag úr mjög fornu bergi, sem er jökulsorfið eftir síðustu ísöld. Ofan á þessu berglagi liggur nú þunnt, steinefnaríkt jarðvegslag, sundurskorið af vötnum og ám, en yfir 60% af stöðuvötnum heims eru í Kanada. Kanadíski skjöldurinn umlykur Hudsonflóa.

Kanadíski skjöldurinn nær að strönd Atlantshafs við Labrador, fastalandshluta fylkisins Nýfundnalands og Labrador. Eyjan Nýfundnaland, austasti hluti Norður-Ameríku, er við mynni Saint Lawrenceflóa, sem er heimsins stærsti árós, og það landsvæði þar sem Evrópubúar námu fyrst land. Atlantshafsfylkin skaga til austurs sunnan við suðurströnd Saint Lawrenceflóa, milli flóans í norðri og Atlantshafs í suðri. Fundyflóa, sem gengur inn úr Atlantshafi til norðausturs skilur að fylkin Nýju-Brúnsvík og Nýja-Skotland. Þar eru mestu sjávarfallabreytingar (munur flóðs og fjöru) í heimi. Minnsta fylki Kanada er Eyja Játvarðar prins.

Vestur við Ontario eru hinar breiðu og flötu kanadísku sléttur, sem ná yfir fylkin Manitoba, Saskatchewan og Alberta,og allt að Klettafjöllum, en þau liggja á milli fylkjanna Alberta og Bresku Kólumbíu.

Gróðurfar í norðurhluta Kanada breytist eftir því sem norðar dregur úr barrskógum yfir í freðmýri nyrst. Norðan við fastaland Kanada er geysilegur eyjaklasi, þar sem er að finna nokkrar af stærstu eyjum jarðar.

Júkonfljót og Mackenziefljót eru stórfljót í norðurhluta landsins.

Kanada er þekkt fyrir kalt loftslag. Vetur getur verið óvæginn víða í landinu, með hættu á hríðarbyljum og hitastigi niður undir -50 °C í nyrstu hlutum þess. Strandfylkið Breska Kólumbía er undantekning frá þessu og nýtur mun mildari vetra en aðrar hlutar landsins, vegna nálægðar við hlýrri sjó.

Á þéttbýlustu svæðunum er sumarhitinn allt frá því að teljast mildur upp í að vera frekar hár. Sumarhiti í Montreal getur náð vel yfir 30 °C en í Iqaluit í Nunavut allt að 15 °C. Í Vancouver er hitastig yfirleitt á milli 0 til 25 °C allt árið um kring, en á sléttunum miklu fer það allt niður í -40 °C á veturna og upp í 35 °C á sumrin.

Nokkrir tugir þjóðgarða eru í Kanada og var sá fyrsti stofnaður árið 1885.

Íbúar

Flestir Kanadamenn eru af evrópskum uppruna.

Frumbyggjar í Kanada, indíánar og inúítar, eru um 1.400.000 talsins. Samfélög þeirra glíma við margvísleg félagsleg vandamál.

Tenglar

• Vísindavefurinn: „Hvenær fékk Kanada sjálfstæði?“
• Vísindavefurinn: „Hvaða tungumál eru töluð í Kanada?“
• Vísindavefurinn: „Hver er stærsti skógur Kanada?“